ROMAŃSKI KOŚCIÓŁ pw. MARII MAGDALENY W CHALNIE
Słownik Geograficzny Królestwa polskiego wydany w 1880r. tak pisze o Chalnie:
„Chalno wieś nad Zgłowiączką i jeziorem Chalno. jezioro bardzo rybne, łączy się ze strumieniem Orzelskim. Młyn wodny o dwu gankach na amerykańskich kamieniach, olejarnia, kopalnia torfu. Nad jeziorem olbrzymi nasyp ziemny,z którego szczytu można objąć 3-milową przestrzenń Na przeciwległej górze zwaliska kościoła starożytnego zbudowanego z granitu, w regularne bryły obrobionego. Zbudowany w 1124 r. przez Piotra Dunina.
Historia, która chce opisać, wzięła swój początek prawie 1000 lat temu. jest tak odległa, że aż dziw, iż zachowały się o niej wzmianki i zapiski. Pragnę zatem na podstawie zebranych materiałów przedstawic historie powstania świątyni w Chalnie. O tej budowli, o fundatorze oraz o tamtych czasach pisze Jan Długosz- znamienity kronikarz. Marcin Kremer- Biskup Warmiński a zarazem kronikarz, wspominają kroniki ruskie i niemieckie. Kim był fundator tak olbrzymiej inwestycji?
Historia nasza rozpoczyna sie ok. 1100r. Wtedy to w różnych kronikach pojawia się nazwisko Piotra Włostowicza zwanego Duninem. Kim był tajemniczy Dunin?! Dunin to wielki możnowładca. Pochodził ze śląska z okolic góry Ślęży (choć część kronik mówi, że z Danii). Gdzie znajdowały sie jego olbrzymie posiadłości i gniazdo rodowe rodu Łabędzi? Był zaufanym i powiernikiem Bolesława Krzywoustego – władcy Polski, był nawet jego szwagrem! Posiadał również olbrzymie posiadłości poza Śląskiem m.in. na Kujawach. Z kronik wynika , iż był to człowiek niezwykle odważny i waleczny. Wyprawił się ze swoimi wojskami na Ruś, gdzie porwalł następce tronu Rusi – Włodara. Za uwolnienie swojego przyszłego władcy Ruś wypłaciła Duninowi olbrzymi okup. (Notabene Dunin przed porwaniem Włodara trzymał jego dziecko do chrztu!) Polskie duchowieństwo niezbyt przychylnie oceniło ten postępek. Zaleciło Duninowi jako pokutę część skarbów przeznaczyc na budowle sakralne. Skruszony Dunin przystał na te warunki. Ufundował podobno aż 77 świątyń na terenie całej ówczesnej Polski, m.in. we Wrocławiu, w Strzelnie, Kłobucku, Łęczycy, Opatowie i jak pisze Jan Długosz „w Chalinie blisko Giszbicza (Izbica) w diecezji włocławskiej kendyi kościół pod wezwaniem Marii Magdalena dotąd się utrzymujący z dużego ciosowego kamienia wystawił”. Kościoły jego fundacji noszą nazwę kościołów Duninowych i jako budowle romańskie charakteryzują się prostota i masywnością brył, dużą grubością ścian, małymi wysoko umieszczonymi oknami zwieńczonymi półkoliście. Kościół w Chalnie zbudowany był z łamanego kamienia częściowo obrobionego w kształcie bloków. Budulcem był występujący obficie granit narzutowy. Narożniki wykonane były z większych bloków kamiennych układanych na przemian. Mury grube na ponad 1 metr wykonane typową dla dwunastowiecznych budowli romańskich technika stanowiło lici zewnętrzne, zaś lico wewnętrzne (opus emplectum) wykonane z bloków kamiennych. Pusta przestrzeń pomiędzy murami wypełniona była drobnym gruzem kamiennym zalanym zaprawa wapienną. Więźba dachowa drewniana pokryta była w pierwotnej wersji łupkiem kamiennym,bądź tez blachą ołowianą, (w późniejszym okresie gontem i dachówką). Kościół składał się z trzech podstawowych elementów: prostokątnej nawy głównej, przedłużonej ku wschodowi prostokątnym prezbiterium i zakończonym półkolistą absydą*. Kościół posiadał po dwa okna w ścianach północnej i południowej, w prezbiterium po jednym oknie z tychże stron. Oświetlenie absydy stanowiło jedno okno od wschodu. Portal** świątyni znajdował się od strony południowej. Najwyższą częścią była nawa główna zwieńczona wieżyczką z krzyżem, nieco niższe prezbiterium i najniższa półkolista absyda.Wejście do kościoła zamykane było najprawdopodobniej przez dwa nie gładzone uskoki kamienne. od zachodniej strony świątyni usypany był olbrzymi wał ziemny, który istnieje do dziś. Był on usytuowany pomiędzy świątyniaą a jeziorem Chalno i służył zapewne jako strażnica wojskowa. Do owej świątyni i stojącego opodal klasztoru fundator sprowadził zakon Premonstrantów***. Biskup Marcin Kremer tak opisuje to wydarzenie: „Postawił k temu dwa klasztory zakonnikom Premontrarenczykami nazwany y w ten czas najpierwey zianżony. Jeden z nich mniszkam w Inowrocławskim powiecie we wsi Chalinie…”. Zakon ten Dunin sprowadził najprawdopodobniej z Wrocławia z opactwa św. Wincentego.
W 1325r. kościół parafialny w Chalnie obejmował swym zasięgiem takie miejscowości jak: Chalno, Czamaninek, Głuszyn, Głuszynek, Kamieniec, Kozjaty, Miłachowo, Wola Jurkowa. W drugiej połowie XVI wieku zaczął się powolny upadek parafii. Przyczyna tego stanu był całkowity brak zainteresowania ze strony kolatora parafii i właściciela Chalna Stanisława Chalińskiego. W tym okresie kosciół nie miał własnego proboszcza, zatem wierni na nabożeństwa udawali się do sąsiednich parafii- głównie do Orla i Zgłowiączki. W 1594r. Stanisław Chaliński na stanowcze polecenie biskupa włocławskiego odnowił świątynie. W tym czasie wewnątrz świątyni znajdowały się trzy ołtarze: Ołtarz Wielki z obrazem Ukrzyżowanego Chrystusa, w bocznych ołtarzach, po lewej z obrazem św. Marii Magdaleny, po prawej św. Anny. U góry na suficie namalowany był obraz „Zdjęcie z Krzyża”. Kościół został pokryty nowym dachem- prawdopodobnie gontem. Wyremontowana została również plebania, do której to przybył nowy, stały proboszcz parafii. Nazywał się Jan Sempelboriens. Za jego rządów (jak piszą kroniki) „kościół odzyskuje dawny blask i znaczenia”. Na odpusty Marii Magdaleny zjeżdżają wierni z Izbicy, Brześcia, Lubrańca czy Radziejowa. Niestety ks. Jan był prawdopodobnie ostatnim stałym duszpasterzem w Chalnie. Do 1711r. parafią zarządzali przejściowo m.in. ks.Koźliński, ks.Marzycki, ks.Sadowski, ks.Górski. W 1755 roku parafie przejął Dziekan Izbicki. Przeprowadzony został kolejny remont. Wnętrze świątyni zostało gruntownie odnowione. Pojawiły się dwa nowe ołtarze: pierwszy p.w. Matki Boskiej Częstochowskiej, drugi p.w. św. Rocha. Wnętrze poza tym dopełniły dwie ambony. Przez środek przebiegała belka tęczowa z umieszczona Pasja Chrystusa. W XIXw. nastąpił gwałtowny upadek i degradacja parafii. Od 1815 lub 1819r. Chalno stało się parafią filialna Świerczyna. Ten przejściowy okres trwał do 1863r., kiedy to parafia Chalno została całkowicie zlikwidowana. Wioski do niej należące przeniesiono do sąsiednich parafii, głównie do Świerczyna i Orla. W chwili likwidacji do parafii Chalno należały: Chalno, Czamanin, Opielanka, Miłachowo, Zgniły Głuszynek, Koziejaty, Młyn Chaliński, Młyn Olszak.
W 1870 roku zrujnowany kościół uległ rozbiórce. kamienie z jego ścian przewieziono do Świerczyna na fundamenty nowego kościoła. Smutny to koniec budowli, która przetrwała tyle set lat. Widziała chwilę chwały i wielkości Polski, jak również chwile jej upadku. Niewiele tez śladów pozostało po dawnej świetności kościoła parafialnego w Chalnie. Jedynie zarośnięty cmentarz z figurką Matki Bożej oraz warowny kopiec, z którego czujni mieszkańcy wypatrywali wrogów.
Obecnie bieleją po nich kości wyorywane na polach, gdzie kiedyś dumnie stał kościół. Jeśli po przeczytaniu tego artykułu wybierzecie się na zwiedzanie tego terenu, kiedy będziecie szli drogą do Chalna w kierunku Orla, spójrzcie w prawo, tam na wzniesieniu widać resztę cmentarza. Tam z zarośli wyłania się figura Matki Bożej. Poniżej zaś widać olbrzymi kopiec- dawne miejsce czuwania. Na wzniesieniu przed kopcem „stał kościół kamienny”. Tu kiedyś tętniło życie, tu pisała się historia tej ziemi. Odwiedźcie Państwo to miejsce. My jako prawdopodobni potomkowie tamtych mieszkańców, mamy ku temu moralny obowiązek.
Piotr Kalinowski
OBJAŚNIENIA:
*Absyda – pomieszczenie w kościele najczęściej półkoliste, zamykające prezbiterium.
**Portal – ozdobne architektoniczne wejście do kościoła lub innej budowli.
***Premonstraci – Norbertanie. Zakon założony w 1120r. we Francji w Premontre przez św. Norberta w celu prowadzenia działalności misyjnej w Polsce.
****Kolator – Osoba majaca prawo obsadzania urzędów kościelnych, zwykle był to fundator lub jego spadkobierca.